ความเป็นธรรม เรื่องใหญ่ที่สุดของประเทศไทย

ประเวศ วะสี

มติชน

วันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2552

1.เรื่องใหญ่ที่สุด ถ้าเราทำแต่เรื่องปลีกย่อยเป็นชิ้นๆ ส่วนๆ

โดยไม่เห็นเรื่องใหญ่ที่สุด ก็จะไม่สำเร็จหรือขัดแย้งกันมากขึ้น

สังคมที่ขาดความเป็นธรรมจะมีความขัดแย้งและความรุนแรง

ผู้คนจะไม่รักกัน และไม่รักชาติ แล้วก็จะวิกฤตมากขึ้นเรื่อยๆ

+จนล่มสลาย ความเป็นธรรมเป็นเรื่องใหญ่ที่สุดสำหรับมนุษย์

หรือแม้แต่สัตว์

ถ้าสุนัขตัวไหนมันได้กินมากกว่าตัวอื่นก็จะกัดกันยกใหญ่

ถ้ามันได้กินทั่วถ้วนกันทุกตัวก็จะเกิดความสงบ

ถ้ามีความเป็นธรรมแล้วมนุษย์ยอมได้ทั้งสิ้นไม่ว่าจะยากลำบากอย่างไร

หรือแม้กระทั่งยอมตาย ถ้าขาดความเป็นธรรมจะอยู่ร่วมกันได้อย่างไร

ถ้าขาดความเป็นธรรมประเทศชาติจะเจริญก้าวหน้าไม่ได้

หรือแม้ล่มสลายการขาดความเป็นธรรมเป็นปัญหาใหญ่ที่สุดของประเทศไทย

2."ช่องว่าง" ภาพมหาภาคของความไม่เป็นธรรม ช่องว่างระหว่างคนจนกับคนรวม

หรือระหว่างคนข้างล่างกับคนข้างบนคือ ภาพสะท้อนมหภาคของความไม่เป็นธรรม

เราเป็นคนเหมือนกันควรจะมีศักดิ์ศรีและคุณค่าของความเป็นคนเหมือนกัน

แต่ทำไมจึงแตกต่างกันมากเหลือเกิน

ระหว่างคนข้างล่างที่ปากกัดตีนถีบไม่พอที่จะเลี้ยงลูกกันคนข้างบน

ที่อาจมีรายได้เป็นล้านๆ บาทต่อเดือน

เรามีปัญหาความไม่เป็นธรรมทุกด้าน ทั้งทางเศรษฐกิจ ทางสังคม

ทางกฎหมายและการเข้าถึงทรัพยากร

เรารู้หรือไม่ว่ากฎหมายและการประยุกต์ใช้กฎหมายมีอคติต่อคนจน

ความขัดแย้งทั่วแผ่นดินเกิดจากการแย่งชิงทรัพยากรที่รัฐไม่อำนวยความเป็นธรรม

3.ตัวอย่างและรายละเอียดบางประการของความไม่เป็นธรรม

ความไม่เป็นธรรมมีอยู่ในทุกเรื่องแต่เราอาจจะไม่เห็นเพราะความซับซ้อนของมัน

อย่างเรื่องระบบบริการสุขภาพที่เรามีโครงสร้างค่อนข้างทั่วถึง

แต่ถ้าเอาเรื่อง "ช่องว่าง" เข้ามาจับก็จะเห็นความไม่เป็นธรรม

เช่น ลูกคนจนยังตายมากกว่าคนรวยถึง 3 เท่า

คนจนตายจากเรื่องที่ไม่ควรตายมากกว่าคนรวย

เรียกว่าความตายที่ไม่เป็นธรรม

การค้าเสรีและนโยบาย Medical Hub ที่ดึงเอาคนต่างชาติ

เข้ามารับบริการในเมืองไทยทำให้คนพวกหนึ่งร่ำรวยขึ้น

แต่มันได้ดึงแพทย์และพยาบาลออกมาจากการบริการคนจนในชนบท

ภายใต้สิทธิธรรมของการค้าเสรีที่

อนุญาตให้ร้านค้าปลีกขนาดใหญ่ทุนหนาเข้าไปตั้งในชุมชนได้

ทำลายอาชีพของรายเล็กรายน้อยในชุมชนนั้นไม่เป็นจำนวนมากกว่า

จำนวนคนที่จ้างงานในศูนย์การค้าขนาดใหญ่ ตามชายฝั่ง

เช่น ที่จังหวัดตรัง จังหวัดปัตตานี ชาวประมงที่ยากจนเคยหาเลี้ยงชีพด้วยการจับสัตว์น้ำ

แต่เมื่อนายทุนเอาเรือขนาดใหญ่พร้อมทั้งอวนลากที่ใช้

เครื่องจักรมาลากกวาดเอาทุกสิ่งทุกอย่างไปสร้างความร่ำรวย

ทั้งๆ ที่ผิดกฎหมาย คนจนหมดอาชีพลง

ไปร้องเรียนต่อรัฐก็ไม่ได้ผล ความไม่เป็นธรรม

สะสมความแค้นไว้ในจิตใจของผู้คนจนประทุออกมาเป็นความรุนแรงก็มี

การใช้ทรัพยากรอย่างไม่เป็นธรรมคือสาเหตุของความขัดแย้งใหญ่ในบ้านเมือง

รวมทั้งความขัดแย้งทางการเมืองลองจับเรื่องอะไร

ก็จะเห็นความไม่เป็นธรรมในเรื่องนั้นทั่วไปหมด

ไม่ว่าจะเป็นเรื่องตำรวจ เรื่องการศึกษา เรื่องการสื่อสารหรือเรื่องการพัฒนา

การพัฒนาในช่วง 50 ปีที่ผ่านมาทำให้ช่องว่างระหว่างคนจนกับคนรวยถ่างมากขึ้น

(ไปดูตัวเลขของสภาพัฒน์ได้)

เพราะการพัฒนาที่ผ่านมาโดยสรุปคือ

การไปเปลี่ยนทรัพยากรต่างๆ ที่เป็นประโยชน์ต่อคนข้างล่างทั้งหมด

ให้มาเป็นเงินของคนส่วนน้อย ช่องว่างที่ถ่างมากขึ้นนำไปสู่ปัญหาต่างๆ

ทั้งทางเศรษฐกิจ จิตใจ สังคม สิ่งแวดล้อม และการเมือง

โดยสรุปวิกฤตการณ์เกิดจากการขาดความเป็นธรรมของการพัฒนารัฐ

ประสบความล้มเหลวในการสร้างความเป็นธรรม

หรือเป็นตัวการให้ขาดความเป็นธรรม เพราะการขาดธรรมาภิบาลภาครัฐ

ถ้าคณะกรรมการขององค์กรขาดธรรมาภิบาลเกิดอะไรขึ้น

เราจะมองเห็นภาพไม่ยาก ถ้าบอร์ดการบินไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น

ถ้าบอร์ดธนาคารแห่งประเทศไทยขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้น

ถ้าบอร์ดของรัฐวิสาหกิจอื่นๆ ขาดธรรมาภิบาลจะเกิดอะไรขึ้นยิ่งกว่านั้น

ถ้าการเมืองการปกครองขาดธรรมาภิบาลประเทศมิล่มสลาย

หรือการขาดธรรมาภิบาลขององค์กรและสถาบันต่างๆ

เป็นปัญหาใหญ่อย่างหนึ่งของความไม่เป็นธรรมของประเทศ

4.ความซับซ้อนของความเป็นธรรม เรื่องความเป็นธรรมมีหลายมิติและซับซ้อนมาก

ตั้งแต่จิตสำนึกและวิธีคิด โครงสร้าง กลไก ไปจนถึงนโยบาย

จึงเป็นเรื่องที่แก้ไขได้ยาก จะยกตัวอย่างสัก 3 กรณี

เมื่อคุณชวนเป็นนายกรัฐมนตรีครั้งแรกต้องการแก้ปัญหาโสเภณีเด็ก

แต่แก้ไม่ได้เลย ปัญหาโสเภณีเป็นปัญหาของการขาดความเป็นธรรม

อย่างน่าสลดสังเวชในสังคมไทย แต่ก็แก้ยากมาก

เพราะเป็นปัญหาเชิงโครงสร้างอันซับซ้อน

ประธานาธิบดีบิล คลินตัน ต้องการปฏิรูประบบบริการสุขภาพของอเมริกัน

ซึ่งไม่เป็นธรรมกับคนจน แต่ก็ปฏิรูปไม่สำเร็จ

คอราซอน อะคีโน ขึ้นมาเป็นประธานาธิบดีฟิลิปปินส์ด้วย

การปฏิวัติของประชาชนที่ขับไล่มาร์กอสออกไปคนฟิลิปปินส์จิตดีขึ้นมาก

ว่าเป็นโอกาสของประเทศฟิลิปปินส์แล้วที่จะแก้ปัญหาพื้นฐาน

คือ ความยากจนและความอยุติธรรม ปรากฏว่าแก้ไม่ได้เลย

ทั้งๆ ที่อะคีโนก็เป็นคนดีในสังคมที่ซับซ้อน

มีอุปสรรคมากมายที่ทำให้สร้างความเป็นธรรมไม่สำเร็จ

5.แต่ก็ต้องมุ่งมั่นร่วมกันสร้างความเป็นธรรมให้สำเร็จ

ขณะนี้เศรษฐกิจของอเมริกาวิกฤตใหญ่ที่สุดและกระทบไปทั่วโลก

เพราะขาดธรรมาภิบาลของสถาบันการเงินของสหรัฐอเมริกา

และกลไกของรัฐในการควบคุมสถาบันการเงิน

แสดงให้เห็นอีกครั้งหนึ่งว่าถ้าขาดธรรมาภิบาลแล้วไปไม่รอด

เรื่องความเป็นธรรมถึงจะยากและซับซ้อนอย่างไร

เราก็ควรมุ่งมั่นร่วมกันที่จะทำให้สำเร็จ

มิฉะนั้นประเทศไทยจะมีศานติสุขไม่ได้ทุกภาคส่วน

ต้องเข้ามาถือว่าความเป็นธรรมเป็นเรื่องใหญ่ที่สุดต้องร่วมกันสร้าง

มหาวิทยาลัยทุกแห่งต้องวิจัยเรื่องความเป็นธรรม

ที่ประเทศเป็นอย่างนี้ก็ต้องโทษมหาวิทยาลัยด้วย

เพราะเอาแต่สอนหนังสือ แต่ไม่ได้เป็นผู้นำในการสร้างความเป็นธรรม

ประชาคมมหาวิทยาลัยนั้นใหญ่มาก

ถ้าประชาคมมหาวิทยาลัยขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมก็จะมีพลังมากที่สุด

มหาวิทยาลัยต้องวิจัยเรื่องความเป็นธรรมเพื่อคลี่ความซับซ้อนออกมา

ให้สาธารณะเข้าใจ สาธารณะจะได้เข้ามาขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรม

ในเรื่องที่ยากและสลับซับซ้อนไม่มีอำนาจใดๆ จะทำได้สำเร็จ

นอกจากการเปิดพื้นที่ทางปัญญา และพื้นที่ทางสังคมอย่างกว้างขวาง

6.ฝ่ายซ้าย สถาบันพระมหากษัตริย์ ความเป็นธรรม

ความขัดแย้งรุนแรงเรื่องเกี่ยวกับทักษิณกับเรื่องการทำลายสถาบันกษัตริย์

จะลดทอนความซับซ้อนของความเป็นธรรมลงมาเหลือมิติเดียวและบิดเบี้ยวไป

โดยสรุปอย่างสุดโต่งแม้จะขจัดทักษิณได้หรือทำลายสถาบันลง

ความเป็นธรรมก็ยังไม่เกิด เพราะความเป็นธรรมซับซ้อนและยากกว่านั้น

แต่ความเสียหายจากการต่อสู้นั้นเกิดขึ้นมาก

การต่อสู้มีหลายรูปแบบมีทั้งที่ได้ผลและไม่ได้ผล

มีทั้งเสียหายมากและเสียหายน้อย

นักยุทธศาสตร์ต้องใช้ปัญญามากใช้อารมณ์น้อยในสังคมพหุนิยม

ผู้คนมีหลากหลายความคิดจิตใจ

การมีคนนิยมกษัตริย์บ้างไม่นิยมบ้างเป็นธรรมดา

ทำอย่างไรความแตกต่างหลากหลายในสังคมพหุลักษณ์

จะนำไปสู่ความสร้างสรรค์ร่วมกัน ความเป็นธรรมคือ สิ่งสูงสุดที่จะร่วมกันได้

ไม่มีใครไม่ต้องการความเป็นธรรม แต่ถ้าระบบขาดความเป็นธรรม

พฤติกรรมความไม่เป็นธรรมก็จะปรากฏในบุคคล องค์กร สถาบัน

ทั้งหลายทั้งปวงความเข้าใจมุมมองและคุณค่าของแต่ละฝ่ายจะทำให้ร่วมกันได้

ในสังคมพหุลักษณ์อันซับซ้อน ไม่มีกลุ่มองค์กร หรือสถาบันใด

มีลักษณะเดียวหรือเอกลักษณ์ กลุ่มทุน รัฐ คนจน คนรวย ฝ่ายซ้าย ฝ่ายขวา

คงไม่ดีหรือเลวตายตัวถ่ายเดียว

สรรพสิ่งล้วนเป็นอนิจจังคือ เคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง

คนไทยต้องเพิ่มสมรรถนะในการร้อยเรียงความหลากหลายที่เคลื่อนไหว

เปลี่ยนแปลงมาเป็นความสร้างสรรค์

การขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมจะทำให้ทุกส่วนของสังคม

ขยับปรับเปลี่ยนไปหาจุดลงตัวใหม่ จุดลงตัวใหม่จะหาไม่พบในสิ่งอื่นๆ

นอกจากความเป็นธรรม ถ้าเข้าใจความเป็นอนิจจัง จิตใจและยุทธศาสตร์จะดีขึ้น

เมื่ออเมริกันเป็นอริกับจีนคอมมิวนิสต์อย่างเอาเป็นเอาตาย

ผมบอกว่ายูจะไปทำอย่างนั้นทำไม เพราะมันเป็นอนิจจัง

ในที่สุดคุณก็จะต้องกลับเข้ามาหากัน

7.ปฏิรูปประเทศไทย 10 เรื่อง ในสังคมที่ซับซ้อนหลายมิติ

เชื่อมโยงถึงกันและเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว

การที่จะธำรงบูรณภาพและดุลยภาพของประเทศไว้ได้

การจะทำอย่างหนึ่งอย่างใดแบบแยกส่วนจะไม่สำเร็จ

ต้องทำหลายอย่างพร้อมๆ กัน และอย่างเชื่อมโยงกันอย่างน้อย 10 เรื่อง

คือ

(1) สร้างจิตสำนึกใหม่

(2) สร้างระบบเศรษฐกิจศีลธรรมที่ถือการสร้างสัมมาชีพเต็มพื้นที่เป็นตัวตั้ง

(3) สร้างความเข้มแข้งของชุมชนท้องถิ่น

(4) สร้างระบบการศึกษาที่พาชาติออกจากวิกฤต

(5) สร้างธรรมาภิบาลในระบบการเมืองการปกครอง ระบบความยุติธรรม และสันติภาพ

(6) สร้างระบบสวัสดิการสังคมที่ก้าวหน้า

(7) สร้างดุลยภาพในเรื่องสิ่งแวดล้อมและพลังงาน

(8) ปฏิรูประบบสุขภาพเพื่อสุขภาวะของคนไทยทั้งมวล

(9) สร้างสมรรถนะในการวิจัยยุทธศาสตร์ชาติ

(10) สร้างระบบการสื่อสารที่ผสานการพัฒนาทุกเรื่อง

ทั้ง 10 เรื่องจะต้องผสานกันเพื่อความเป็นธรรม

ประเทศจึงจะสามารถธำรงบูรณภาพและดุลยภาพไว้ได้

ถ้าธำรงไม่ได้ก็จะแตกสลาย ไม่มีความเป็นธรรมเหลืออยู่

การต่อสู้ถ้าขาดสติ และไม่อยู่ในขอบเขต

แทนที่จะเกิดสิ่งใหม่ที่ดี อาจนำไปสู่การแตกทำลายได้

การร่วมสร้างนำไปสู่สิ่งใหม่ที่ดีได้

8. INN - รูปแบบที่คนไทยทุกคนมีความหมายและทำได้

คนทุกคนอยากทำอะไรดีๆ แต่ไม่รู้จะเริ่มที่ตรงไหน

เมื่อเผชิญกับปัญหาที่ใหญ่กว่าตัวมาก INN

เป็นรูปแบบที่ทุกคนมีความหมายและทำได้

I = Individual หมายถึง ปัจเจกชนแต่ละคนที่มีสำนึกในศักดิ์ศรี

และคุณค่าความเป็นคนของตนเอง และลงมือทำอะไรดีๆ

ที่ตนเองสนใจเป็นพิเศษ

N = Nodes มีการรวมกลุ่มกัน 5-6 คนบ้าง 7-8 คนบ้าง

รวมตัวร่วมคิดร่วมทำในเรื่องที่กลุ่มสนใจร่วมกัน

ถ้าในสังคมมีกลุ่มที่ทำงานหลากหลาย

สังคมจะเข้มแข็งมากมีความเป็นประชาสังคม

N = Networks มีการเชื่อมโยงกันเป็นเครือข่าย

ทั้งระหว่างบุคคลและระหว่างกลุ่ม แต่ละคนแต่ละกลุ่ม

เป็นสมาชิกได้หลายเครือข่าย

INN เป็นโครงสร้างที่คนไทยทุกคนมีเกียรติเสมอกัน

มีความเสมอภาค มารวมตัวร่วมคิดร่วมทำด้วยความสมัครใจ

ใช้การเรียนรู้ร่วมกันในการปฏิบัติ (Interactive learning through action)

เป็นเครื่องมือ ไม่ใช่ใช้อำนาจซึ่งจะไม่ได้ผล

ในการเรียนรู้ร่วมกันต้องใช้ความรู้ทั้งเก่าและใหม่

ในหลายเรื่องจะไม่มีความรู้ต้องสร้างความรู้ด้วยการวิจัย

INN จะเป็นเหมือนโครงสร้างของสมอง สมองมีเซลล์สมองอยู่หนึ่งแสนล้านตัว

แต่ละตัวเชื่อมโยงกับตัวอื่นอีกประมาณ 7 หมื่นตัว

เกิดเป็นเครือข่ายเซลล์สมองซึ่งเป็นโครงสร้างที่วิจิตรที่สุดในจักรวาล

และมีศักยภาพในการเรียนรู้สูงสุด

INN ก็เป็นโครงสร้างอันวิจิตรของสังคมและมีศักยภาพในการเรียนรู้สูงสุด

โครงสร้างอย่างนี้จึงจะสามารถเผชิญกับความซับซ้อนและความยากของสังคมสมัยใหม่ได้

ไม่ใช่โครงสร้างอำนาจทางดิ่งความเป็นธรรมเป็นเรื่องที่ซับซ้อนและยาก

สร้างไม่ได้ด้วยอำนาจ อารมณ์และอวิชชาแต่ต้องการความเข้าใจเชิงโครงสร้าง

ถ้าไม่เข้าใจเชิงโครงสร้าง แม้ตั้งใจดีมีศีลธรรมก็สำเร็จเช่นพระสงฆ์

มหาวิทยาลัยทั้งหมดควรเข้ามาทำการวิจัยคลี่ความซ้ำซ้อนออกมาให้สาธารณะเข้าใจ

และเข้ามาขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรม

องค์กรและสถาบันต่างๆ คงจะขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมไม่สำเร็จ

เพราะองค์กรและสถาบันนั้นๆ มักจะอยู่ในโครงสร้างที่ไม่เป็นธรรม

สาธารณะที่เข้าใจเท่านั้นจึงจะเป็นพลังขับเคลื่อนความเป็นธรรมได้สำเร็จ

มหาวิทยาลัยองค์กรและสถาบันต่างๆ

ควรจะหนุนช่วยสาธารณะให้เป็นพลังขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรม

พลังสาธารณะที่ขับเคลื่อนเรื่องความเป็นธรรมคือพลังประชาธิปไตยที่แท้จริง

และเป็นธัมมาธิปไตยด้วยประชาธิปไตยที่แท้อันเป็นอันหนึ่งอันเดียวกับ

ธัมมาธิปไตยเท่านั้นที่จะสามารถสร้างศานติสุขให้แก่ประเทศไทย

หน้า 2